نگاهی به دنیای تذهیب

تذهیب نقوشی است با شرایط و طراحی های خاص خود، که از طلا برای تزیین آن استفاده می شود.

هنر تذهیب تعریف دقیقی ندارد، این هنر قدمتش به پیش از اسلام می رسد. به دوره ساسانیان تعلق دارد. پس از ظهور اسلام در ایران برای تزیین و آراستن قرآن ها به کار رفت.

خود تذهیب یک واژه عربی است به معنای طلا کاری شده، به فارسی به معنی زرنگاره.

قدمت تذهیب در ایران حداقل به هزار سال میرسد. درسته تذهیب برای زیبایی قرآن به کار میرود ولی به این معنا نیست که فقط در ارتباط نسخه های خطی قرآن است.

رنگ اصلی تذهیب، رنگ طلایی هست.

میتوان با استفاده از مهر طرح را کپی کرد و سپس ایجاد نمود.

تذهیب ابتدا سخت به نظر میرسد ولی در اصل بسیار راحت است.

تذهیب طرحهایی است از شاخه ها و بندهای اسلیمی، ساقه، گلها و برگهای ختایی، شاخه های اسلیمی و گلهای ختایی و یا بندهای اسلیمی و ختایی و …

نقش هایی بسیار زیبا که نمی تواند ما را جذب رنگ و ظرافت و زیبایی اش نکند.

نقش هایی بسیار زیبا در قرآن، مساجد و محل های زیارتی.

در خاتم کاری از تذهیب استفاده می شود. با تکرار یک شکل ترکیبی بسیار زیبا تشکیل می شود. می توان با نرم افزار گرافیکی هم این ترکیب ها را رسم کرد، طرح هایی منظم و زیبا.

تذهیب مانند نقاشی دارای مکتبها و دوره های خاصی است.

مکتب سلجوقی، بخارا، تیموری، صفوی و قاجار.

تذهیب های دوره های مختلف، بیان کننده حالات و حیات آن دوره ها هستند.

هنر تذهیب در کشورهایی همچون هند، ترکیه و کشورهای عربی نیز استفاده میشود.

در اروپا نیز وجود دارد ولی با تذهیب ایرانی به طور کلی فرق دارد. آذینهای تذهیب اروپایی از ساقه درختی مانند مو و برگهای رنگین تشکیل شده است. و در کنار آنها، گاهی پرندگان، حیوانات، صورتهای مختلف انسان و مناظر طبیعی را می توان دید.

ابزار کار شامل: ترلینگ، گونیا، خط کش، مهره، قلم مو، نقاله و رنگ است. در دوره آموزش تذهیب نحوه کار با این ابزارها را می آموزید.

مهم ترین ابزار قلم مو است. قلم مو از موی گربه یا سمور است. از شیمیایی و پلاستیکی استفاده نکنید. اندازه قلم مو میتواند صفر یا یک باشد.

نحوه گرفتن قلم مو با دو انگشت است و قسمت بالشتک دست روی صفحه قرار میگیرد.قلم مو باید روی کاغذ عمود باشد.

تمرین هایی که در ابتدا کار لازم است، یک حرکت گردش حلزونی است که چرخش از راست به چپ است و دایره های ادامه دار ترسیم کنید. عین همین حرکت از چپ به راست هم می توان انجام داد. یک حرکت ساده دیگر عدد هشت انگلیسی است. همین هشت انگلیسی را برعکس هم باید انجام داد. حرکت ساده دیگر حرکت کوتاه چپ به راست و از راست به چپ است. می توان نقطه هایی روی کاغذ کشید و این نقطه ها را با حرکت درست قلم مو به هم وصل کنید.

این تمرینات کمک به کنترل قلم مو می کند. اگر می خواهید تذهیب یاد بگیرید با این تمرینات شروع کنید.

 

انواع تذهیب

1- تذهیب شانه ای: کاغذ ابری

2- تذهیب معرق: کاغذ ضخیم

تذهیب شاخه های گوناگونی دارد مانند تشعیر، زرنشان سازی و طلا اندازی.

زرنشان در حواشی آثار هنری مثل قلمدان و خطوط و نقوش دیگر مورد استفاده قرار می گیرد. که گاهی تمام صفحه یا سطح را پر میکند.

طلا اندازی که عبارت است از ترسیم گلهای خطایی یا شاه عباسی است. با قلم زر در فواصل معین و در حاشیه ی نقش ها و تصویرها یا خطوط خوش به جای تشعیر استعمال می شود.

تشعیر هم از رشته های تذهیب است که به عوض گل و بته سازی، صورت جانوران را در حال عادی یا گرفت و گیر در حاشیه ی تصویر یا خطوط نشان می دهد مانند در گیری سیمرغ با جانوران دیگر.

انواع طرح های تذهیب :

 

ابرک

ابرک دایره هایی کوچک و به هم پیوسته است که در کنار صفحه کاغذ نقاشی می شود و شکل ابر کوچکی را نمودار می سازد.

اسلیمی

بعد از اسلام تزیین قرآنها با نقشهای اسلیمی رواج یافت.

بند اسلیمی

بند اسلیمی همان بند رومی را گویند که به هم وصل می شود و زیبایی خاصی دارد.

تاج

تاج طرحی است در بالای صفحه که شکل تاج را دارد و به گونه های مختلف است. از تمامی و یا نیمی از طرح تاج در تزیین سر لوحه کتابها استفاده می شود.

ختایی

ختایی از جمله نقشهای اساسی هنرهای تزیینی ایرانی است. از ترکیب گل، غنچه و برگ پدید می آید و هر گردش آن را یک بند می خوانند.

دهن اژدر

دهن اژدر نقشی است که به شکل دهان اژدهاست.

سنجاق نشان

سنجاق نشان، نشان کردن بعضی زمینه های طلا با سنجاق است که انجام آن بر گره بندی، طرح را بسیار زیبا می کند.

شرفه

شرفه خطوطی است که به دور شمسه رسم می شود.

شمسه

شمسه ترنج مرصعی از طلا و لاجورد است. این آذین ها به شکل دایره و یا چندضلعی است و چون خطوطی مانند شعاع های خورشید از اطراف آن تراوش میکند، شمسه می نامند. اگر چند شمسه در حاشیه کتاب بیاید، آنها را با خطی کوتاه به یکدیگر وصل می کنیم. در این صورت شمسه ها شرفه ندارند.

شمسه کوچک

شمسه کوچک که گاهی ترنج هم نامیده می شود نقشی است که در شروع کتابهای نفیس خطی و یا در حاشیه صفحه ها کاربرد دارد.

فرنگی

به گل و بوته هایی که برگهایی پهن آنها را فرا گرفته باشند فرنگی می گویند.

کتیبه سرلوحه

نوشته ای به زر و یا سفیداب که بر سرلوحه ها می آید.

کمند زرین

خط زیبا یا گل و برگهایی است که دور طرح را فرا گرفته باشد.گردش آنها به رنگ طلایی است.گاهی به جدول نازکی از طلا که دو جدول مشکی اطراف آن را گرفته باشند کمند زرین گویند.

گره

گره که در کناره تذهیب به جای جدول به کار می رود، طرحی به صورت زنجیرهای به هم پیوسته است. گاهی به محل اتصال قسمتهای مختلف یک طرح نیز گره می گویند.

لچک ترنج

یک به چهار ترنج را که در گوشه صفحه نقاشی آمده باشد لچک ترنج می گویند.

لچکی

لچکی طرحی است که در گوشه صفحه به صورت سه گوش می آید . در خوشنویسی ها بیشتر در گوشه خطوط دیده میشود.

ترنج

ترنج یکی از طرحهای هنرهای تزیینی ایران است که در وسط نقشها به شکلی مستقل قرار دارد. این طرح از ترکیب گل و برگ و طرحهای اسلیمی ساخته می شود.

ترنج به شکلهای مختلف بزرگ، متوسط و کوچک وجود دارد.در میان آن نام کتاب و یا نام کسی که کتاب برای او نوشته شده است و یا فهرست کتاب نوشته می شود.

سر ترنج

سرترنج، ترنج کوچکی است که در بالای ترنج بزرگ تر و یا در حاشیه صفحه های کتابهای نفیس خطی نقاشی می شود. گاهی در طراحی از دو سرترنج استفاده می شود که یکی افقی و دیگری عمودی است. عمودی از افقی کوچک تر اجرا می شود.

سر لوحه

سرلوحه تزیینی است که در بالای صفحه های نخستین کتابهای قدیمی نقاشی می شد.سرلوحه دروازه ورود به داخل کتاب است.

کتیبه

کتیبه تزیینی است که در بالای صفحه های آغازین سرفصلهای مختلف کتابهای داستان و یا شعر به کار برده می شود.

ترصیع

ترصیع در لغت به معنای گوهر نشاندن است. هر شیء ترصیع شده در مرصع میگویند.طلا کوب کردن رکاب، دهانه و قاچ زین اسب، سپر و شمشیر هنری است که از زمانهای بسیار دور صفوی به صنعت ترصیع انجام می شده است. این صنعت در دوره صفوی به شکوفایی رسید. از این دوره سپرها و شمشیرهای مرصع بسیار زیبایی به جا مانده است. در تذهیب، ترصیع تزیینی است که دو سرلوح در بالا و پایین، همراه با دو ستون تذهیب شده در چپ و راست و یک حاشیه کامل تذهیب شده دارد و این نوع تذهیب را ترصیع کامل گویند.

قوس حلزونی

اساس کار تذهیب بر قوس حلزونی است. اگر شاخه اسلیمی بر روی این قوس قرار گیرد، حرکت اسلیمی پدید می آید و با آمدن گل و برگ بر روی قوس حلزونی از حرکت ختایی سخن گفته می شود. در صورت تلفیق شاخه اسلیمی و گل و برگ بر روی قوس حلزونی حرکتی به وجود می آید که اسلیمی-ختایی نام دارد.

امیدواریم از این مقاله بهره برده باشید. حتما در کلاس تذهیب و کلاس مینیاتور آموزشگاه طرحستان شرکت کنید.

منبع:پایان نامه دوره مطالعه تطبیقی شیوه تذهیب.